Kỷ Niệm 200 Năm Ngày Mất Đại Thi Hào Nguyễn Du - Đọc sách “Tuyển tập luận đề”: Bùi Giáng bình Kiều

Hai trăm năm một “tiếng Kiều đồng vọng”

Năm 2020, tròn hai trăm năm (1820 – 2020) ngày Nguyễn Du bước ra khỏi “cõi người ta” mà những tâm tình ông để lại nơi trần thế, nhất là những điều ông gửi gắm trong Truyện Kiều vẫn còn khiến hậu thế trăn trở đi tìm những ẩn ngữ của Nguyễn Du. Chính vì thế, dù hai trăm năm đã qua vẫn còn “tiếng Kiều đồng vọng” trong cõi đoạn trường. Hai trăm năm, đọc Tuyển tập luận đề (Phanbook và NXB Đà Nẵng, 2020) của Bùi Giáng, để lắng nghe một tri âm sinh sau Nguyễn Du hơn trăm năm, sinh sau mà như sống trong thời đại của Nguyễn  Du, đau đớn với những đau đớn với Kiều, cảm thương với Từ Hải, khoan dung Thúc Sinh, cảm mến Hoạn Thư…

Cảm mến Hoạn Thư? Một nhân vật đã biến thành tính từ diễn tả những cơn ghen tuông hay tính ghen người vợ. Nhưng nếu không cảm mến Hoạn Thư hẳn thi sỹ Bùi Giáng đã không ra đề bài này cho học sinh: “Trong hai người Thuý Kiều và Hoạn Thư, anh muốn chọn ai làm vợ?” Và để giải cái đề bài ấy, chính Bùi Giáng cũng phải “phân vân” chọn lựa để rồi kết luận: “Dù sao ta cũng nên nhớ rằng nếu cần chọn một người tình để mà yêu thì ta nhắm mắt chọn Kiều, nhưng nếu phải chọn một người để cưới làm vợ thì ta nên sáng suốt chọn Hoạn Thư. (Nói thế, kể cũng hơi tếu đấy)”

Tếu táo, cà rỡn mà vẫn sâu sắc, vẫn thành kính đi hết chữ nghĩa Nguyễn Du, vui đùa nhưng lúc nào cũng có thái độ khiêm nhường, độ lượng với cả những nhân vật thường bị xem là phản diện. Chính thái độ đó đã làm cho hai tiếng “luận đề” rơi bớt cái vẻ ngoài đạo mạo, khoa cử để mang dáng vẻ của một công trình phê bình văn học hài hoà, cân bằng. Dẫu Bùi Giáng có phóng ngòi bút của mình ra xa đến đâu đi nữa, có liên hệ với triết học cổ kim, Đông – Tây đến đâu thì nó vẫn nằm trong vòng cương toả của những vấn đề mà ông đặt ra.

Nhưng Bùi Giáng đặt ra vấn đề gì? Đó là bản ngã của Kiều, là những mâu thuẫn, là giá trị luân lý của Truyện Kiều… Qua từng vấn đề đó, ông khai mở cho người đọc bước vào thế giới của Truyện Kiều, như thể dắt tay ta đi, chỉ từng khung cảnh, nhận mặt từng nhân vật để đọc hay nói đúng hơn là đọc lại một tác phẩm kinh điển quen thuộc dưới sự hướng đạo của thi sỹ Bùi Giáng. Để phá vỡ hết các định kiến tồn tại trước đó, ngõ hầu nhìn được “bản lai diện mục” của tác phẩm.

Cười với Tố Như

Trong Tuyển tập luận đề của Bùi Giáng không chỉ nói về Truyện Kiều của Nguyễn Du. Tác phẩm còn bình Chinh Phụ Ngâm, thơ Bà Huyện Thanh Quang, truyện thơ Phan Trần, Lục Vân Tiên, Quan Âm Thị Kính. Nhưng riêng phần phân tích Truyện Kiều đã chiếm gần nửa dung lượng của tác phẩm, thậm chí khi phê bình các tác phẩm trên, ông cũng thuờng nhắc Nguyễn Du, nhắc Truyện Kiều như một so sánh, chứng tỏ sự mến mộ và quan tâm của Bùi Giáng dành cho Nguyễn Du và Truyện Kiều.

Cho Truyện Kiều chứ không chỉ riêng nàng Kiều vì Bùi Giáng không bỏ quên ai trong tác phẩm này. Nhân vật nào cũng có một địa vị nhất định trong lòng ông và bằng những luận cứ rõ ràng, ông thuyết phục ta dừng lại đôi chỗ, ngẫm nghĩ lại đôi điều để thấy rằng trong chữ nghĩa kia ẩn tàng ẩn mật, trong các nhân vật kia không thể dùng những định nghĩa chính diện – phản diện, thiện – ác mà thâu tóm hết bản chất.

Bởi thi sỹ Bùi Giáng nhận ra, tồn tại trong Truyện Kiều là những mâu thuẫn, trong lời của nhân vật, trong hành động, tính cách. Những mâu thuẫn mà Nguyễn Du đã tạo ra để gieo vào bạn đọc những câu hỏi mà Bùi Giáng cho là “cắc cớ” khiến cho “những tư tưởng một chiều sẽ chán nản. Những người bo lo luận lý học sẽ bực mình”. Và ông kết luận: “Vậy chẳng nên nêu ra cho lắm làm gì. Chỉ đọc thơ Nguyễn Du một cách lai rai”. Nhưng ở đây, có phải chính Bùi Giáng cũng đang sa vào mâu thuẫn, khi từ đầu sách đến giờ ông cũng nêu ra biết bao vấn đề của Truyện Kiều. Và ông đã tự hoá giải mâu thuẫn này bằng chính lời khuyên của ông: “chỉ đọc thơ một cách lai rai”. Nghĩa là bắt đầu thực sự đọc Nguyễn Du như chưa từng biết đến, dẹp hết tất cả những định kiến, những đánh giá mà người đọc trước, các nhà phê bình, các thi sỹ, triết gia đã áp đặt lên Nguyễn Du, để một lần thật sự bước vào Truyện Kiều như một độc giả đầu tiên khám phá chữ nghĩa Nguyễn Du.

Nhưng không phải chỉ Nguyễn Du mới là người ưa hỏi “cắc cớ”, cả Bùi Giáng cũng “cắc cớ” không kém khi ra đề này cho học sinh: “Nếu chỉ được giữ một trong hai tác phẩm. Truyện Kiều và Lục Vân Tiên, anh muốn giữ tác phẩm nào và hy sinh tác phẩm nào?” Quả là làm khó cho bạn học sinh nào gặp phải đề này. Nhưng rồi ngay sau đó, Bùi Giáng lại đưa ra đáp án mà có lẽ nhiều người sẽ chọn:

“Ta muốn giữ cả hai tác phẩm. Vì ta còn muốn hăm hở sống mạnh với đời”. Rồi ông viết thêm: “Không những tôi muốn giữ cả hai, mà tôi còn nhớ luôn luôn đặt bên cạnh Nguyễn Đình Chiểu và Nguyễn Du tác phẩm giữa phần vị em thứ đứng giữa để hoà giải là tác phẩm Chinh Phụ Ngâm của bà Đoàn Thị Điểm”.

Thoạt tiên, thi sỹ Bùi Giáng giữ một giọng nghiêm trang như thể muốn gò mình thành một ông thầy đạo mạo. Nhưng rồi cái giọng ấy dần không giấu được một nụ cười tủm tỉm và chữ nghĩa trong Tuyển tập luận đề lại trở về trường ngôn ngữ của Bùi Giáng, với những “niêm hoa vi tiếu”, những tồn lưu… Và những đề ông ra vừa như nghiêm túc lại như đang cố ý trêu đùa người.

Nguyễn Du từng hoài nghi tự vấn hậu thế ba trăm năm nữa có ai còn khóc cho Tố Như. Nhưng hai trăm năm sau ngày ông mất, Nguyễn Du không những tìm được người khóc cho ông mà còn được người cười cùng ông. Một nụ cười Bùi Giáng, một nụ cười thấu hiểu bầu bạn cùng thi nhân trong cõi trăm năm chỉ thoáng vài trống canh này.

Huỳnh Trọng Khang